Kerkgebouwen slopen raakt uit de tijd

Nederlands Dagblad, 7 augustus 2007

door onze redacteur Herman Veenhof

WORMER - Het slopen van kerken wordt minder populair. De laatste jaren is een omgekeerde trend zichtbaar: seculiere gebouwen of 'overbodig' geworden kerken krijgen steeds vaker een kerkelijke herbestemming. Meestal voor gemeenten van buitenlandse oorsprong en evangelische snit. Er is behoefte aan meer creativiteit op financieel en architectuurgebied.

Vorig jaar 'muteerden' 1500 kerkgebouwen, zegt Mickey Bosschert; directrice van Reliplan, een bedrijf dat de herbestemming van kerken en andere bijzondere objecten begeleidt. Een flink deel van de kerken wordt gesloopt, een groter deel krijgt een herbestemming, veelal seculier. Dat gaat hard, op een totaal van 13.000. Vandaar het commentaar van een spotter: ,,Over veertig jaar is God dakloos.''

De meeste kerken die op de nominatie staan voor sloop, zijn rooms-katholiek en staan in het zuiden of in Gelderland. Daarnaast zijn er kerkgebouwen van de Protestantse Kerk in Nederland, die na de fusie in 2004 van gereformeerden en Nederlands hervormden overbodig werden; krimpende PKN-gemeenten zijn er vooral in Friesland, Noord- en Zuid-Holland.

Een derde categorie die in snel tempo wordt afgestoten, zijn kerken van na de tweede wereldoorlog. Dat zijn veelal geen monumenten en de achterban heeft er niet zo'n emotionele band mee. Bosschert: ,,Die nieuwe kerken zijn niet allemaal de moeite waard. Soms zijn het net zeepkisten. Dan denk ik ook: die mag wel weg.''

Maar ze denkt het niet vaak. Sloop is veelal de makkelijkste oplossing; een kavel voor nieuwbouw levert veel meer op dan een kerkgebouw met onderhoudsplichten. Naast sloop komen geheimzinnige branden van kerkgebouwen die overtollig zijn geworden, steeds meer voor.

Meestal is een kerkgebouw dan verzekerd en kan er dus herbouwd worden. Maar de wil daartoe ontbreekt vaak bij bestuurders van kerk en overheid. Ook de landelijke overheid heeft behoud van bestaande kerkgebouwen bemoeilijkt door de eigen bijdrage bij restauratie in de BRIM-regeling (Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding Monumenten, sinds februari 2006) op te hogen naar 35 procent; dat is vaak niet meer op te brengen voor kleinere kerkelijke gemeenten.

De kaalslag van kerkgebouwen zal de komende jaren alleen nog maar harder gaan. De Protestantse Kerk in Nederland en de Rooms-Katholieke Kerk gaan een kwart van hun gebouwen afstoten, verwacht de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen, die actief is voor het behoud van kerken en devotiecultuur.

Verrassend vastgoedbeheer
Kees Doevendans, voorzitter van de landelijke werkgroep kerkbouw van de PKN en hoofddocent stedenbouw aan de Technische Universiteit Eindhoven, wil dat er snel een lijst komt van kerken die behouden moeten blijven en die weg mogen. Dat impliceert harde keuzes, waarbij de kerkelijke gedachte van 'iedere wijk zijn eigen kerk' tot het verleden moet gaan behoren.

Doevendans vindt de huidige opties van herbestemming (woningcomplex, tentoonstellingsgebouw, multifunctionele ruimte, kinderdagverblijf, zorginstelling) te beperkt. Hij is ook niet voor multireligieus gebruik van kerkgebouwen en krijgt daarin bijval van vooral de rooms-katholieke kerk, maar ook van Reliplan.

Doevendans wil méér: verrassend vastgoedbeheer, publiek-private projecten waarbij banken, stichtingen, gemeenten en kerken samenwerken in gedurfde concepten waarin kerken een nieuwe rol krijgen.

Dat is geen toekomstmuziek. Originele herbestemmingen van kerken zijn er te over. Olaf van de Wal tovert ze uit de portefeuille van zijn Rotterdamse kenniscentrum KEI: de Nijmeegse Daniëlskerk die 24 gehandicapten een woning biedt, de Eindhovense Van Arskerk, nu atelier, de Amsterdamse Pniëlkerk, nu muziekpodium, theatercafé en huisartsenpraktijk, de Maagdkerk in Bergen op Zoom, die stadsschouwburg werd, de Haagse Pius X-kerk, waar acht doktersmaatschappen praktiseren, de Opstandingskerk in Schiedam, waarin nu zes luxe woningen te vinden zijn. En iedereen kent debatzaal De Rode Hoed en poppodium Paradiso, voormalige kerken in Amsterdam.

De Parkkerk in Amsterdam is nu 'Orgelpark' met drie van die instrumenten. In brasserie De Kleine Toren van Baarland werden tot 2003 nog gereformeerde kerkdiensten gehouden. De Kruiskerk in Maastricht werd het Kruisherenhotel met zestig kamers en in Oosterend is de gereformeerde kerk kunstatelier en concertzaal.

Evangelische zonzijde
Sloop bedreigt vooral jonge kerken zonder status. Oudere kerken worden minder vaak gesloopt en krijgen soms een originele herbestemming. De Dominicaner kerk in Maastricht werd na een desolate periode als fietsenstalling nu een 'boekenflat' van de Selexyz-koepel. In Helmond werd een kerk supermarkt. In Wormer werd een Nederlands-gereformeerde kerk kroeg.

Waar de PKN rekkelijk is bij de verbouwing van hun kerken, wordt de rooms-katholieke kerk steeds behoudender. ,,Statisch'', vindt Bosschert zelfs. Bij het tot stand komen van het Hieronymus Bosch Museum in Den Bosch wilde de kerk inspraak tot in de details. ,,Kerken blijven kerken. Het bisdom heeft leergeld betaald'', stelde voorlichter Michiel Savelsbergh op de Open Monumentendag. Winkel, eetcafé of disco mogen de 384 kerken in zijn gebied niet meer worden.

In Bant (Noordoostpolder) is de gereformeerde kerk verkocht aan een tatoeagestudio. ,,Daarom hebben wij onze bemiddeling gestopt'', zegt Dagmar den Ouden van Reliplan. ,,Zo'n herbestemming vinden wij niet passend.''

Tegelijk neemt steeds vaker een evangelische gemeente een kerk over, of verandert een seculier object in een huis van lofprijzing.

Reliplan begeleidde de verbouw van een oude bioscoop in Amsterdam-West voor de Braziliaanse Universele kerk Gods Rijk. Het gebouw van het Leger des Heils aan de Texelstraat in Rotterdam werd het onderkomen van het Centro Evangelico Iglesia de Dios.

Bosschert: ,,Het gaat meestal om pinksterachtige kerken, reusachtig groot, met een heel ander gebruik van een kerk dan traditioneel was. Elke dag is er iets te doen en er zijn veel bijruimtes nodig voor al die activiteiten. Dan kom je er niet met een grote kerkzaal en één vergaderkamer.''

Een kerk in Haarlem wordt eigendom van de Pinkstergemeente Immanuël en in IJmuiden ging in 2005 een kerk naar de Baptistengemeente. In Rotterdam ging het gebouw van de Vrije Gereformeerde Gemeente in 2004 over naar evangeliegemeente Victory Outreach, voor 1,3 miljoen euro. Net zoveel betaalde de Evangeliegemeente in augustus 2006 voor een hervormde kerk in Alphen a/d Rijn.

In Dordrecht werd de hervormde Noorderkerk overgedaan aan een Pinkstergemeente en de gereformeerde Stephanuskerk aan de Kerk van de Nazarener. In Oost-Souburg ging gereformeerde kerk De Goede Aarde naar de Evangelische Gemeente. In Zaandam werd de hervormde Paaskerk domicilie van de Vrije Evangelische Gemeente. De nieuwste trend: seculiere gebouwen krijgen een kerkelijke bestemming

Om kerk te blijven
In Nederland zijn sinds het jaar 1200 ruim 19.000 kerken gebouwd. Hoeveel kerken er nu nog staan, is onderwerp van debat.

Schattingen van hoeveel er nu nog staan, lopen uiteen, van zevenduizend tot bijna 14.000. Ruim vierduizend hebben de status van monument. Een deltaplan om al die kerken groot onderhoud en renovatie te geven, zou twee miljard euro vergen. Instandhouding alleen kost 740 miljoen, volgens de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen, die in januari de coalitiepartners om dat bedrag vroeg.

Het kabinet heeft nog niet gereageerd, maar zou welwillend staan tegenover het behoud van kerken, als onderdeel van de Nederlandse culturele identiteit. De ChristenUnie vroeg in 2004 om honderd miljoen euro om de ergste nood te lenigen.

In 2002 werd de Bloemcampkerk in Wassenaar, die al geruime tijd leeg stond, betrokken door krakers. Vandaag de dag wordt er steeds beter nagedacht over de bestemming van kerken.